روان کاوی از ابتدای شکل گیری خود، به موازات رشد و گسترش مفاهیمش، همواره اشتیاق خود را به برقراری ارتباط با سایر رشته ها، از طریق توصیف، تبیین و نقد موضوعات مرتبط آن رشته نشان داده است. به عبارتی هیچگاه روانکاوی خود را محصور به کار بالینی و صِرف کمک به حل و فصل مشکلات مراجعه کنندگان خود نکرده است. مقالاتی را که به قلم فروید به انتشار رسیده می توان شاهدی بر این امر دانست. مقاله هایی که در حوزه های مختلفی از جمله هنر، ادبیات، فیلم و سینما، تاریخ، موضوعات و گفتگوهای روزمره، شوخی و فکاهی ها، موضوعات مرتبط با جنگ و سیاست و موارد متعدد دیگری به چاپ رسیده است. حال، سوالی که مطرح می گردد این است که روان کاوی در تعامل با دیگر رویکردها و گرایش های علوم انسانی و نیز علوم پزشکی چگونه نقش آفرینی می کند؟

شاید با نیم نگاهی به برخی مولفه های بنیادین روانکاوی، بتوان به این پرسش پاسخ داد. فروید در مواردی، روانکاوی را حرکتی پویا، از موضوعاتی می داند که از آگاهی انسان، یعنی آنچه می داند، شروع شده و به سمت آنچه در روان اوست ولی از آن آگاهی ندارد، رهسپار می گردد و در این مسیر، روانکاوی به شنیدن آنچه تاکنون ناگفته مانده اقدام می کند. به عبارتی، روانکاوی یعنی خواندن بین دو خط؛ یعنی همانجایی که چیزی نگاشته نشده ولی بسیار خواندنیست.

حال با این پیشینه، می توان به منظور وضوح بیشتر موضوع، به عنوان نمونه، در حوزه "روانکاوی و فیلم" به ذکر مثالی ساده پرداخت: فیلمی را تصور کنید که در آن، سکانس های متعددی از دو دلداده‌ را می بینیم که در آنها، "سراسر" گپ و گفت های عاشقانه به نمایش در می آیند. فضایی کاملا رومانتیک که شاید هر خسته‌دلی را به وجد بیاورد. اما در ادامه، ما ارتباط یکی از آن دو، با معشوقی دیگر را می بینیم که فارغ از معشوق اول روزگار می گذراند. سناریویی پرتکرار در انواع فیلم و سریال های ایرانی و غیرایرانی. در این جا سوالی که ممکن است به ذهن خطور کند، این است که چرا او چنین کرد؟ یا حتا پرسشی که در بسیاری دعواهای زناشویی شنیده می شود: مگر من چه کم گذاشته بودم که اینگونه شد؟ در این مثال شاید بتوان آن حرکت پویا، از آنچه گفته شده به آنچه ناگفته مانده را اینگونه نشان داد که "آیا آنجایی که ارتباط بین دلداده های گفته شده، سراسر عاشقی یا به قول معروف، گل و بلبل است، چیز دیگری را نیز می توان شنید؟ آیا آن حجم از عاشقی، فارغ از هر تعارض یا تلخی، معنای دیگری ندارد؟ آیا آن همه عاشقی می تواند تلاشی ناخودآگاه برای سرپوش گذاشتن بر تعارضاتی ناگفته و البته حل نشده باشد که در نهایت همچون دملی چرکی، سر باز کرده و آنچه در درون داشته، به شکلی و در جایی دیگر (ارتباط موازی با معشوق دیگر) نمایان شده است؟"

مثال مذکور را می توان نمونه ای از همان فرآیند "خواندن بین دو خط" برشمرد که با توجه به شرایط موضوعی و مخاطب، می تواند با نگاهی عمیق تر صورت پذیرد. از این رو روانکاوی در رشته های دیگر و با بهره بردن از مولفه های دیگرش می تواند به توصیف، تبیین و درک عمیق تری از موضوعات دست یابد. به عبارتی شاید بتوان تلاش روانکاوی را ساختن بستری برای به گوش رساندن آن چیزی در هر رشته ای دانست که به واسطه فرهنگ و اضطراب ناشی از مواجهه با آن، پس رانده شده و از خودآگاه پنهان می گردد. شاید شوخی های موجود در هر فرهنگ و زبانی، مثالی دیگر از این امر باشند. این امر زمانی بیشتر پررنگ می گردد که موضوعات ناپسند از دید جامعه خود را به شکل جوک و فکاهی متبلور می شوند. جوک های جنسی، بخش گسترده ای از جوک های هر زبانی را از جمله فارسی شکل می دهد و البته که موضوعات جنسی از ناپسندترین و ناگفته ترین های هر زبانی می تواند باشد.

بر همین سیاق ارتباط روان کاوی با علوم دیگر مانند سیاست، جامعه شناسی، جغرافیا، معماری، شهر و شهرنشینی و بسیاری موضوعات دیگر معنا می یابد. این درحالیست که ارتباط روانکاوی با برخی رشته‌های دیگر مانند تاریخ، فلسفه، اسطوره شناسی، باستان شناسی و ادبیات می تواند بیانگر ارتباط این گرایش با خاستگاه های شکل گیری خود باشد و در نهایت از کنار هم قرار گرفتن این حوزه های میان رشته ای، رویکردهایی دیگرگون به موضوعاتی بدیهی داشت. حوزه روانکاوی و بدن را می توان شاهدی بر این امر دانست که حاصل هم اندیشی در حوزه های روانکاوی بالینی، زیست شناسی، جامعه شناسی و هنر دانست.

در این مقاله سعی بر آن شده است که بتوان مفهوم روانکاوی را به اشکالی دیگر و نه فقط در کار با مراجعین یا بیماران معرفی کرد. امید است در ادامه به بسط و توضیح بیشتر هر یک از حوزه های پیشتر گفته شده پرداخت.

 

نویسنده: حامد واحدی

---

---